ICOM SRBIJA NAGRADA 2024
Pokušale smo da pokrenemo jednu arhivsku skupinu tek skiciranih jugoslovenskih svedočanstava o Alžirskoj revoluciji, pitajući se o smislu (o)čuvanja pamćenja, o političkom i kulturnom angažovanju u gorućim istorijskim zbivanjima, s namerom da se i u budućnosti nastavi rad MAU na postavljanju takvih pitanja.
Jugoslovenska svedočanstva o alžirskoj revoluciji - arhivski omnibus
Autorke: Emilia Epštajn, Ana Knežević
MUZEJ AFRIČKE UMETNOSTI BEOGRAD
Projekat „Jugoslovenska svedočanstva o Alžirskoj revoluciji – arhivski omnibus“ jeste projekat višedimenzionalne saradnje između Muzeja afričke umetnosti, nekoliko arhivskih ustanova, te sa privatnim arhivima, produkcijskom kućom Poppy images, rediteljkom Milom Turajlić, ambasadom Alžira u Beogradu i Crvenim krstom Srbije. Reč je o omnibusu kao istraživačko-predstavljačkoj formi: kroz omnibus kao fenomen koji može da okuplja priče više različitih autora/ki o istoj temi, ali i kao nečemu što po latinskoj etimologiji sugeriše na sadržaj „za sve“ predstavljena su bila jugoslovenska svedočanstva o Alžirskoj revoluciji kroz kratke filmove i intervjue snimljene sa samim akterima i nosicioma sećanja o ovom značajnom istorijskom događaju, kao i kroz muzejske predmete, dokumentaciju prikupljenu i čuvanu kako u javnim, tako i u privatnim arhivama. Zasnovan na interdisciplinarnoj metodologiji rada u izložbenom prostoru ovaj arhivski omnibus predstavlja kroz kombinaciju filmskog, kustoskog i istorijskog objektiva materijale iz privatnih arhiva porodica Plavšić-Duduković, Labudović i Lalović, Filmskih novosti, dokumentacije Ambasade Alžira u Sbiji i Cvenog krsta Srbije, kao i zvaničnih fondova Arhiva Jugoslavije, Diplomatskog arhiva Ministarstva spoljnih poslova Republike Srbije, Nacionalnog arhiva Alžira, te Muzeja afričke umetnosti – zbirke Vede i dr Zdravka Pečara. Pored okupljanja različitog arhivskog materijala koji svedoči o saradnji i pomoći Jugoslavije Alžirskoj revoluciji, kao prvoj antikolonijalnoj pobuni na afričkom kontinentu, poseban značaj ovog projekta čine i njegovi dugotrajniji efekti u vidu otvorenog poziva MAU najširoj javnosti za dalje učešće u stvaranju bočnih arhiva čiji je cilj mapiranje, prepoznavanje i proširivanje arhivskog materijala koji se tiče antikolonijalne istorije. Stoga su rezultati i ciljevi samog projekta dugog trajanja i odnose se na potragu za novim izvorima informacija o ovom značajnom, a skrajnutom delu naše istorije, kao i na čitavo polje (sa)znanja koje je ovim projektom u radu Muzeja afričke umetnosti otvoreno.
Značaj projekta
Projekat je značajan u stručnom, kulturnom i društvenom smislu iz više razloga. S obzirom na to da je kroz formu arhivskog omnibusa okupljen veliki korpus arhivskih materijala iz nekoliko različitih instucija, ali i predstavljen onaj iz privatnih arhiva, ovaj projekat predstavlja iskorak u ravnopravnoj upotrebi i novoj interpretaciji odnosa između javnih i privatnih arhiva. Pošto je prepoznat, muzeološki obrađen i u okviru izložbe predstavljen deo privatne arhive porodice Plavšić-Duduković zajedno sa manje ili više dostupnim i vidljivim zvaničnim arhivama, kakve su arhiva Crvenog krsta Srbije i Diplomatskog arhiva Ministarstva spoljnih poslova Republike Srbije, time se na stručnom i muzejskom nivou otvaraju pitanja o međusobnom odnosu i uticaju zvaničnog i nezvaničnog arhiviranja, kao i o našem odnosu prema „slučajnim“, „marginalizovanim“ i/ili „(ne)vidljivim“ arhivskim materijalima. Takođe je istaknuta potreba koja se u istraživačkom smislu odnosi na nužnost korišćenja i konsultovanja velikog broja izvora: od istorijske dokumentacije, preko muzejskih predmeta do samih ljudi kao živih nositelja određene kulture sećanja. U društvenom smislu, pored navedenih značajnih stavki koje se tiču mehanizama nastanka, formiranja i opstajanja kulture pamćenja, ovaj projekat je značajan jer nudi interpretaciju i komunikaciju u javnom prostoru o delovima naše istorije i njenim značenjima koja nisu deo dominantnih savremenih diskursa i zvaničnih strategija obrazovanja. Zahvaljujući (pod)sećanju na vrle poduhvate jugoslovenske podrške i solidarnosti u teškom istorijskom trenutku za Alžir, projekat doprinosi negovanju kulture različitosti, ravnopravnosti, solidarnosti, a u teškim trenucima savremenih ratova koje živimo, ističe se i istorijska realnost jasnog zauzimanja stava, preuzimanja odgovornosti i konkretnih akcija pomoći i podrške jednom narodu u njegovom oslobođenju od kolonijalizma. Projekat je značajan u naučnom smislu jer je ustanovljena njegova dugotrajnost u vidu prikupljanja i digitalizacije bočnih arhiva MAU koje se tiču antikolonijalne borbe, i kao takva predstavljena je i na internacionalnoj konferenciji „Sharing subaltern knowledge through international cultural collaborations“ na Univerzitetu umetnosti 2023. godine.
Usmene arhive režiserke Mile Turajlić
Mila Turajlić je poznata rediteljka koja se bavi istraživanjem nasleđa Pokreta nesvrstanih, sa posebnim fokusom na rad jugoslovenskog snimatelja Stevana Labudovića. Doprinos Labudovića dokumentovanju ratnog terena na granici Alžira i Tunisa (1954-1961) smatra se retkim oblikom anti-kolonijalnog izveštavanja o ratu za oslobođenje Alžira. Stupajući u kontakt sa Turajlić i za potrebe izložbe, odlučeno je da se iskoriste rediteljkine „usmene istorije“ koje je snimila sa malobrojnim (i u tom trenutku i dalje živim) pojedincima koji su igrali važnu ulogu u specifičnoj epohi u kojoj je ostvarena državna podrška i pomoć Jugoslavije Alžiru. Pored Labudovića u samu izložbu su uključene i usmene istorije Maje Plavšić službenice Jugoslovenskog Crvenog krsta i Borislave Lalović, supruge Ambasadora Jugoslavije u Tunisu, Miloša Lalovića. Sva tri intervjua od izuzetne su vrednosti i važnosti iz perspektiva posmatranja uloge Jugoslovena (pojedinaca) koji su bili deo velikih istorijskih i političkih procesa i sprovođenja politike „nesvrstavanja“.
Istraživanje privatne arhive Maje Plavšić
Februara 2023, kustoskinje izložbe stupile su u kontakt sa Jelenom Duduković, ćerkom Maje Plavšić, službenice Jugoslovenskog Crvenog krsta, koja je u više navrata u ulozi humanitarne radnice radila na granici Alžir-Tunisa. Plavšić je ostavila za sobom vredan album sa fotografijama, kao i brojne novinske članke i zvanična dokumenta što čini privatnu arhivu koja svedoči o načinima na koje je Jugoslovenski Crveni krst pomagao prevoženju ranjenika sa teritorije Alžira u Jugoslaviju; prikazuje boravak i rekuperaciju ranjenika u banjama i gradovima Jugoslavije, programe kojima su ispunjeni njihovi dani; napokon i pomoć koju je jugoslovenska vlada upućivala Alžiru u vidu gradnje školi i obezbeđivanju hrane. Ulazak u privatni arhiv, digitalizacija celokupnog materijala, kao i uspostavljanje načelnog dogovora o eventualnom doniranju ove vredne foto i dokumentacione arhive, od velikog značaja je za razvijanje arhive Muzeja, kao i svih budućih istraživačkih projekata koji se bave čuvanjem nasleđa „nesvrstanosti“ u MAU.
Istraživanje alžirske epizode u životu Zdravka Pečara i Vede Zagorac
Za potrebe izložbe sprovedena je dodatna sistematizacija i obrada postojećeg materijala koju su sakupili osnivači beogradskog MAU – Vede Zagorac i Zdravka Pečara. U vreme uspostavljanja zvanične podrške Jugoslavije alžirskoj borbi za nezavisnost, V. Zagorac psotavljena je za kulturnog atašea u ambasadi Jugoslavije u Tunisu, a Z. Pečar poslat je na teren kao ratni izveštač. U zbirci Mau postoji 6 arhivskih kutija koje sadrže: pisma, dokumenta, razglednice, fotografije, letke, pasoše, i tome slično, koji su izvanredno vredan materijal koji su osnivači muzeja delom sistematizovali i s namerom ostavili za budu će istraživanje. Materijali iz ove arhive vredan su i redak primer sprovođenja anti-kolonijalne politike dvoje društvenih i političkih radnika Jugoslavije iz vremena vrhunca delovanja politike Pokreta nesvrstanih. Istraživanje ove arhive posebno je izmešta iz pozicije sekundarnog u primarni izvor (dodatno osvetljavajući problematiku isključivog tretiranja afričke tradicionalne kulture kroz zbirke MAU).
Razvijanje međuinstitucionalne saradnje
Za potrebe projekta i izložbe, uspostavljena je saradnja sa sa institucijama čiji se materijali direktno vezuju za temu alžirske borbe za nezavisnost. Posebno je sprovedeno istraživanje kustoskinja u Arhivu Jugoslavije, odakle su pozajmljene određene fotografije i dokumenta za izložbu; sa Diplomatskim arhivom Ministarstva spoljnih poslova Republike Srbije uspostavljena je saradnja i pozajmljeni su vredni izvori koji su doprineli približavanju priče o „pojedincima“ u velikim istorijskim zbivanjima, kao i političkoj poziciji Jugoslavije u vremenu posredi. Ambasada Alžira u Beogradu posebno je podržala projekat i posredovala u saradnji sa Nacionalnim arhiom Alžira koji je učestvovao sa posebnom prezentacijom i predstavljanjem alžirske borbe kao i odnosa sa Jugoslavijom. Takođe je uspostavljena saradnja sa Dvoranom Kulturnog centra Beograda koja je neposrednu pre početka i delom tokom trajanja izložbe realizovala vanredne projekcije filmova Mile Turajlić iz njenog diptiha „Non-Aligned & Ciné-guerrillas“ (Nesvrstani i Filmske gerile).
Predstavljanje istraživačkog rada na izložbi na međunarodnoj konferenciji Shaking
Kustoskinje MAU (Epštajn, Knežević) koje su bile deo tima koji je radio na istraživanju, koncipiranju i postavljanju izložbe, predstavile su metodologiju rada na istraživačkoj izložbi kroz prezentaciju „Counter-Archiving: From Artefacts as Objects, to People as Subjects of History“, što je bio deo šireg panela posvećenog arhiviranju i muzealizaciji iskustava potlačenih. Konferenciju In from the margins – Sharing footnotes of subaltern knowledge and practices: Questioning North-South relations and ethics of international collaboration, koja je održana u Beogradu u periodu od 26.06. do 28.06.2023, organizovala je Unesko Katedra za kulturnu politiku i menadžment Univerziteta umetnosti u Beogradu u saradnji sa Asocijacijom Nezavisna kulturna scena Srbije.
Saradnja sa inostranim (alžirskim) istraživačem na identifikaciji arhivskog materijala
Bаdrеdin Buајšа dаје znаčајаn dоprinоs istrаživаčkоm rаdu nа idеntifikаciјi lјudi s fоtоgrаfiја u fоtо-dоkumеntаciјi Zdrаvkа Pеčаrа iz аlžirskоg rаtа zа nеzаvisnоst, kоја sе dаnаs čuvа u МАU. Nјеgоvо svеdоčеnjе u sаvrеmеnоm trеnutku uprаvо pоtvrđuје vаžnоst i nеzаоbilаznоst učеšćа јаvnоsti u fоrmirаnju zbirki, kоlеkciја, kulturе pаmćеnjа i njеnе budućnоsti
Publikacija „Jugoslovenska svedočanstva“
Sam projekat i izložbu prati izložbeni katalog „Jugoslovenska svedočanstva o Alžirskoj revoluciji – arhivski omnibus“ koji sadrži tekstove Fataha Mahraza, ambasadora Alžira u Srbiji, Marka Jelića, predsednika Društva prijatelja Alžira, kustoskinja MAU Emilije Epštajn i Ane Knežević i rediteljke Mile Turajlić i fotografkinje Maje Medić. Katalog je dvojezičan, objavljen na srpskom i francuskom jeziku. Posebnost ove publikacije predstavlja i njen dizajn, čiji su autori Isidora Tomić i Nikola Radojčić (Braća Burazeri) koji oponaša novinski format iz sredine 20. veka, a pored navedenih tekstova, katalog prati bogat niz reprodukcija arhivskih materijala u vidu fotografija, dopisa, dokumenata, prepiski, kadrova iz snimljenih usmenih svedočanstava, citati, itd. Na izložbi i u publikaciji, istaknuti su komentari i reči neformalne saradnje MAU i Badredina Buajše, još jednog čuvara sećanja na jugoslovensku podršku Alžirskoj revoluciji i prijatelja Muzeja afričke umetnosti, koji prenosi da Pečara i danas u oblasti Buhadžar pamte kao „Jugoslovena sa alžirskim srcem“.
Redovni prateći programi izložbe
Tokom trajanja izložbe (18.3-11.6.2023) jednom nedeljno organizovana su kustoska, autorska i stručna javna vođenja kroz izložbu. Kroz samu interakciju sa publikom i razgovor o izložbi, pokazalo se da i sami posetioci imaju sećanja i sopstvene priče kojima su doprineli kreiranju ovog arhivskog omnibusa. S obzirom na to da je jedan kutak izložbe bio interaktivan, posetioci su takođe pisali i ostavljali svoje utiske o izložbi, ali i lična sećanja na susrete i poznanstva sa samim Alžircima u Jugoslaviji. Tokom izložbe, najmlađi posetioci su zahvaljujući izloženoj projekciji žurnala o Alžirskom ratu iz Filmskih novosti i pisaćoj mašini imala priliku da se upoznaju sa starim medijima i tehnikama. Izložbu je takođe pratila kreativna radionica za decu „Poster rolerkoster“ tokom koje su deca izdrađivala sopstvene postere i učila o značaju i značenju postera, propagandnih materijala i medija uopšte.
Dan Afrike i projekcija filma „Nesvrstani“ Mile Turajlić
Dan Afrike obeležava se 25. maja i predstavlja dan sećanja na osnivanje Organizacije afričkog jedinstva. U sklopu projekta „Jugoslovenska svedočanstva o Alžirskoj revoluciji – arhivski omnibus“ obeležen je Dan Afrike u Muzeju afričke umetnosti, zajedno sa studentima Uneskove Katedre za interkulturalizam, menadžment umetnosti i medijaciju na Balkanu Univerziteta umetnosti u Beogradu i afričkim studentima, članovima Studentskog parlamenta „Svet u Srbiji“ koji su zajedno sa koautorkom izložbe Milom Turajlić razgovarali o Beogradu kao gradu nesvrstanih i filmu „Nesvrstani“. Događaj je bio posećen i uspešan, jer se razvio dijalog i komunikacija između studenata iz različitih krajeva sveta koji su ovom prilikom saznali nešto više o ovom značajnom delu istorije i razmenili mišljenja i iskustva koja nose iz sopstvenih zemalja koje takođe imaju nasleđe vezano za Pokret nesvrstanih. Nakon projekcije i razgovora, studente je kroz izložbu sprovela viša kustoskinja MAU i koautorka izložbe, Emilia Epštajn.
„Jugoslovenska svedočanstva o Alžirskoj revoluciji – arhivski omnibus“ u medijima
Tokom trajanja izložbe, različiti internet, TV i radio mediji ispratili su izložbu „Jugoslovenska svedočanstva o Alžirskoj revoluciji – arhivski omnibus“. Zvanična press konferencija održana je u Dvorani Kulturnog centra Beograd, kada su o izložbi govorile rediteljka Mila Turajlić i Emilia Epštajn, viša kustoskinja MAU i koordinatorka MAU za međumuzejsku i međunarodnu saradnju. Za RTS3 i emisiju „ZUM: vesti iz kulture“ o izložbi je govorila kustoskinja Ana Knežević.