ICOM SRBIJA NAGRADA 2024
Čuvajte (mi) Jugoslaviju!
Radovan Cukić / Veselinka Kastratović Ristić / Biljana Crvenković / Aleksandra Momčilović Jovanović
Muzej Jugoslavije
Kako smo čuvali Jugoslaviju: mehanizmi formiranja i razgradnje kolektvnog jugoslovenskog identiteta u periodu 1934-1945.
''Čuvajte (mi) Jugoslaviju'' je naziv izložbe kojom je Muzej Jugoslavije obeležio 90 godina od ubistva kralja Aleksandra I Karađorđevića u Marselju. Izložba se bavi ulogom lika kralja Aleksandra I u kulturi sećanja poslednjeg perioda Kraljevine Jugoslavije, od 1934-1941. Naziv izložbe parafrazira navodno poslednje reči jugoslovenskog vladara koje su, kao njegov politički testament korišćene u cilju očuvanja Kraljevine Jugoslavije, u tom trenutku suočene sa unutrašnjim nejedinstvom i spoljašnjim pretnjama. Kroz više tematskih celina prate se društveno-istorijske okolnosti u zemlji nakon atentata gde se istovremeno promatra kako je kreirano sećanje na kralja u cilju očuvanja integralne Jugoslavije: atentat u Marselju, komemorativne svečanosti u Francuskoj i u zemlji, stvaranje kulta viteškog kralja u kontekstu očuvanja države, izgradnja spomenika i njihova uloga u kulturi sećanja. Kroz pažljivo odabrane eksponate i multimedijalni pristup, izložba omogućava da se sagleda jedan od najznačajnijih događaja novije istorije. Uz obilje istoriografske građe, dokumenata, fotografija i filmskih zapisa, izložba obiluje umetničkim i etnološkim artefaktima koji sporadično ili gotovo nikada nisu bili dostupni javnosti u Srbiji i regionu. Dela likovne umetnosti korespondiraju sa arhivskim dokumentima, uz dodatna pojašnjenja u vidu snimljenih intervjua naučnika. Kuriozitet izložbe predstavljaju posmrtne maske Luja Bartua i kralja Aleksandra I, nacionalno kulturno dobro Republike Francuske, koje se prvi put izlažu van zemlje, i pred očima beogradske publike. Posebno je osmišljen deo postavke, poput vremenske kapsule koja spaja istorijske distance, ukazuje na procese kreiranja sećanja i vladarskog lika u javnom prostoru. U tom segmentu dominira savremena umetnička instalacija, dajući posebnu dimenziju izložbi u današnjem čitanju mesta pamćenja i uloge medija u tom procesu. Uz jasan narativ o uzrocima masovne proizvodnje spomeničkih, arhitektonskih objekata i etnoloških artefekata, koristeći se istorijskim, antropološko-etnološkim i istorijsko –umetničkim pristupom, izložba nedvosmisleno ukazuje na njihovu funkciju u društvenoj i političkoj kulturi međuratne Jugoslavije, i na uzroke njihovog sistematskog nestajanja u periodu od 1941-1946.
Kao matična ustanova za jugoslovensko nasleđe i društvenu istoriju Muzej Jugoslavije teži ka inovativnom pristupu u interpretaciji tema kojima se bavi. Tema kulture sećanja nije strana tema Muzeju koji se dugi niz decenija bavi istraživanjima na tom polju. Multidisciplinarnost kao osnovni vid rada muzeja na različitim projektima i ovog puta je prirodno izabrana. Osim što nudi jasnije odgovore na mnoga pitanja, ovaj pristup publici pruža komunikativnije sadržaje. Ipak, Muzej se prvi put susreće sa temom smrti vladara koja pripada periodu ‘’prve Jugoslavije’’. Suočavanje sa nedostatkom artefakata sačuvanih u zemlji, prirodno je otvorio puteve saradnje sa inostranstvom, što je rezultiralo sa više od pedeset međuinstitucionalnih i međunarodnih ugovora. Posmatran kao poduhvat celog Muzeja koji se ogledao ne samo u istraživanju, osmišljavanju koncepta, prezentovanju eksponata, kompleksnim administrativnim aktivnostima, već i širenju međunarodne i međuinstitucionlane mreže saradanika. Poseban doprinos izložbi daju koncizno napisane legende, potom zanimljivi video intervjui naučnika, interaktivni sadržaji, dizajnerske i muzičke intervencije, pretvarajući samu postavku u totalni multimedijalni doživljaj. Posebno promišljen dizajn postavke oslanjen je na istraživanja i prati autorski koncept. Dominantnost ljubičaste boje na postavci na primer inspirisana je arhivskim nacrtima arhitekte Krasnova inicijalno nastalim za dekoraciju komemorativnih prostora. Prostorna muzika, nastala kao savremena reintepretacija originalne melodije ‘’Čuvajte mi Jugoslaviju’’ iz sačuvanih arhivskih fondova. Nesvakidašnji su i guslarski stihovi iz epohe koji se suptilno pojavljuju celom postavkom pojašnjavajući događaje kroz prizmu narodnog stvaralaštva. Multimedijalne prezentacije i simulacije daju poseban doživljaj na postavci. Mogućnost sagledavanja rezultata istraživanja spomeničkog nasleđa putem digitalne interaktivne dvojezične mape jedno je od najznačajnijih dostignuća izložbe, koje će biti dostupno i nakon izložbe. Osmišljeni prateći programi izložbe, uz snažnu medijsku kampanju značajno su doprineli interesovanju publike.. U stalnim nastojanjima da pomera granice u muzeološkom i programskom smislu, Muzej Jugoslavije jasno pokazuje svoju posvećenost savremenim modelima komunikacije s publikom, kontinuiranom razvoju i unapređenju svojih programa.
Aktivnosti
Interaktivna mapa – spomen obeležja kralju Aleksandru I Karađorđeviću 1934-1941, je kreirana kao digitalna baza na kojoj su prikazana sva spomen – obeležja posvećena kralju Aleksandru I Karađorđeviću, nastala nakon 9. oktobra 1934. Kako ne postoji sveobuhvatan popis ove vrste nasleđa, ideja mape je da vizuelno i pregledno prikaže spomenike, arhitektonska i sakralna zdanja, i druga mesta sećanja posvećena kralju. Uređivanje mape je rezultiralo obimnim materijalom. Početnu tačku istraživanja predstavljala su objavljena dela o uništenim spomenicima, zatim periodika iz 1934 – 1941. godine i relevantni arhivski fondovi. Mapa se sastoji iz dva dela: mape Kraljevine Jugoslavije i mape sveta. U prvoj su dostupna spomen – obeležja u zemlji, dok su na mapi sveta prikazana obeležja koja su podizana van granica Kraljevine. Istražene su 282 jedinice, na preko 260 lokacija. Interaktivna mapa na inovativno-edukativni način nudi osnovu za dalja istraživanja, pružajući dobar pregled teme. istraživanje sproveli: Maida Gruden i Darko Kremić.
Možda i najznačajniji aspekt izložbe predstavlja medjunarodna saradnja na realizaciji pozajmica koja je omogućila da domaća publika po prvi put vidi izuzetne eksponate iz renomiranih evropskih muzeja. Veliki broj eksponata pozajmljenih za izložbu stigao je iz regiona, iz Slovenije, Hrvatske, ali i iz Francuske. Suočavajući se sa izazovom koje je termin otvaranja diktirao, administrativni procesi realizacije pozajmica dodatno su otežavali realizaciju. Zahvaljujući izgrađenom regionalnom medjuinstitucionalnom poverenju i brzim odgovorima, domaća javnost je u prilici da sagleda dela koja pripadaju kategoriji velikog ili izuzetnog značaja. Medju njima se izdvaja portretna bista kralja Aleksandra I , rad Tineta Kosa iz Muzeja novejše zgodovine Slovenije, predmeti iz Galerije Antuna Augustinčića (HR) ili bista kralja iz Gornjesavskog muzeja Jesenice (SLO). Medju najdragocenijim artefaktima svakako su memorabilije koje su prvi put pred očima domaće publike - posmrtne maske postradalih u atentatu u Marselju - kralja Aleksandra I i Luja Bartua iz Muzeja Marselja (FR).
Muzej Jugoslavije u skladu sa svojom matičnošću uvećava svoje fondove. Jedna od prilika za uvećanje je kroz nabavku predmeta za potrebe izložbi. Konceptom izložbe ‘’Čuvajte (mi) Jugoslaviju’’ planiran je rad savremenog umetnika. Muzejski fond je uvećan za višestruko nagrađivan umetnički rad -video instalaciju Vladimira Nikolića pod nazivom ‘’Prvo ubistvo’’ iz 2008. Još jedan rad postao je do muzejskog fonda. Vitraž- rekonstrukcija nepostojećeg orginalnog dela iz 1930 ih, rad Ateljea Stanišić iz Sombora. Uz pomoć umetnika i sačuvanih originalnih nacrta Atelje Stanišić je izveo rekonstrukciju vitraža sa potretom kralja Aleksandra I, prema predlošku slike umetnika Pavla Jovanovića. Za potrebe izložbe nabaljena je maketa razarača ‘’Dubrovnik’’ kojim je kralj otplovio za Marselji i kojim je njegovo telo vraćeno u Jugoslaviju, a koji više ne postoji. Zbirka štampanog materijala uvećana je plakatom iz 1935. pod nazivom ''Čuvajte Jugoslaviju'', a Muzej je dobio i portret kralja Aleksandra I, rad Pavla Jovanovića iz 1922.
Poseban deo pratećeg programa izložbe ‘’ Čuvajte (mi) Jugoslaviju’’ predstavljaju tematski razgovori stručnjaka i panel diskusija koji detaljnije razrađuju tematiku izložbe, posebno na temu očuvanja spomeničkog nasleđa. Realizovani su programi sa učesnicima iz zemlje i iz regiona. Panel diskusija pod nazivom ‘’Kako smo čuvali Jugoslaviju –nasleđe iz perioda 1934-1941. u muzejskim zbirkama i privatnim kolekcijama’’ okupila je stručnjake iz Srbije i regiona sa ciljem da se ponudi uvid u načine na koje se kolektivno sećanje oblikovalo kroz institucionalno i individualno kolekcioniranje. Diskusija je otvorila pitanja o sudbini i značaju materijalnog i nematerijalnog nasleđa iz perioda 1934-1941. ukazujući na različite kulturne politike koje su uticale na formiranja institucionalnih kolekcija.
U okviru pratećeg programa izložbe Muzej je organizovao predavanje ‘’Spomenici u bronzi: Vajarsko umeće i zanatska postignuća na primerima jugoslovenskih livnica’’ na kojem su izlagali arheolog Rifat Kulenović (SRB) i istoričar umetnosti Maro Grbić (HR). Publika je bila u prilici da sazna vise o jugoslovenskoj vajarskoj sceni međuratnog perioda i neposredno nakon Drugog svetskog rata, o majstorima, livnicama i zahtevnim tehnikama oblikovanja bronze. Jedan segment bio je posvećen istorijatu Livnice Beograd. Saradnja sa Muzejima Marselja na izložbi inspirisla nas je da kroz prateći program izložbe obeležimo i Dane frankofonije. 30. marta planiran je program pod nazivom '' Francusko-jugoslovenski odnosi između politike i kulture sećanja u međuratnom periodu sa učešćem naučnika sa instituta za savremenu istoriju i sa instituta za istoriju umetnosti.
Vođenja kroz izložbu Tematska vodjenja kroz izložbu kreirana su sa ciljem da se javnosti približi tema. Od otvaranja izložbe, svakog vikenda organizovana su autorska vođenja muzejskih stručnjaka za posetioce, koja daju različite kontekste: istorijski, istorijsko-umetnički, etnološki itd. Posebna vođenja prilagođena školskoj deci i studentima organizovana su po najavi, kao i specijalne organizovane ture za turističke radnike, specijalne zvanice itd.
Program uporednog vođenja kroz izložbe „Čuvajte (mi) Jugoslaviju” i „Umro je drug Tito” osmišljen je sa ciljem da se publici ukaže na sličnosti i razlike u upotrebi vladarskog lika u kriznim vremenima. Ta tematska vođenja kustosa Muzeja Jugoslavije predstavljaju svojevrsne uporedne analize složenih procesa stvaranja i dekonstrukcije političkih mitova povezanih sa dva vladara kralja Aleksandra I Karadjordjevica i Josipa Broza Tita, uključujući uticaje kriza koje su obeležile istoriju i Kraljevine Jugoslavije i SFRJ. Kralj Aleksandar I Karađorđević (1888–1934) i Josip Broz Tito (1892–1980) bili su svojevrsni simboli dve različite Jugoslavije nastale posle pobeda u dva svetska rata. Velike sahrane značajnih jugoslovenskih državnika bile su prekretnice u uobličavanju njihovih ličnosti kao simbola jedinstva država u čijim su stvaranjima učestvovali.
Kao jedan od važnih projekata Muzeja, izložba „Čuvajte (mi) Jugoslaviju“ imala je snažnu medijsku kampanju i prisutnost u domaćim i regionalnim medijima. Najave su započele na vodećim medijskim portalima, a potom su usledila i brojna gostovanja na vodećim televizijskim stanicama. Autori izložbe dali su brojne intervjue o njenom značaju. Posebnu pažnju privukli su eksponati iz Marselja, kao i poređenje sa izložbom o sahrani Josipa Broza Tita. Zahvaljujući intenzivnoj PR kampanji i objavama na društvenim mrežama, izložba je privukla veliki broj posetilaca u prvim nedeljama. Na Instagram profilu Muzeja Jugoslavije objavljeno je preko pedeset postova posvećenih izložbi, uključujući fotografije, video sadržaje i najave pratećih programa. Pored toga, veliki broj objava i podeljenih sadržaja pojavio se i na profilima lokalnih medija, stranica posvećenih kulturnim dešavanjima, kao i na nalozima posetilaca koji su delili svoje utiske o izložbi. U okviru PR kampanje bila su i gostovanja autorki na podkastu.
https://www.rts.rs/tv/rts1/5551445/kulturni-dnevnik.html
https://magazin.politika.rs/sr/clanak/573434/kulturni-dodatak/kralj-bez-spomenika
https://www.youtube.com/watch?v=UfIgKuYdcT0
Na sajtu Muzeja Jugoslavije objavljeno je nekoliko blogova inspirisanih izložbom „Čuvajte (mi) Jugoslaviju“. Tekstovi istražuju ključne teme izložbe, osvetljavajući manje poznate istorijske detalje i kontekst atentata. Ovi blogovi dodatno produbljuju priču i pružaju posetiocima širu perspektivu o istoriji i nasleđu iz poslednjeg perioda Kraljevine Jugoslavije.
https://muzej-jugoslavije.org/biografija-kralja-aleksandra-i-karadjordjevica/
Kao osnovniji vid komunijacije sa najširom publikom kreiran je dvojezični deplijan sa osnovnim informacijama o izložbi, sa ciljem da svakom posetiocu bude dostupan. Pored osnovnog teksta o konceptu izložbe, sadrži osnovne podatke o izdvojenim predmetima i realizaciji izložbe. Povodom izložbe „Čuvajte (mi) Jugoslaviju“, u saradnji sa Poštom Srbije, štampane su personalizovane poštanske markice. Ove markice, sa motivima vezanim za kralja Aleksandra I i njegovu zaostavštinu, predstavljaju poseban kolekcionarski suvenir. Njihovo izdavanje dodatno je obeležilo godišnjicu i podsetilo na istorijski kontekst izložbe.