ICOM SRBIJA NAGRADA 2024
Od abadžije do čarugdžije : zanati u Gornjem Milanovcu od osnivanja grada do druge polovine XX veka
Nataša Polomac Petković
Muzej rudničko-takovskog kraja Gornji Milanovac
"Sve, sve ali zanat": očuvanje starih zanata kao važnog dela kulturne baštine Srbije
Publiku privoleti prošlosti, ukazati znanjem na značaj određene teme, san je svakog muzeja, a naročito onih mladih, koji strpljivo stoje u redu da pronađu svoje mesto pod Suncem. O tome svedoči izložba „Od abadžije do čarugdžije“ kustosa etnologa Nataše Polomac Petković, koja je istražila zanate Gornjeg Milanovca od osnivanja grada do druge polovine ХХ veka. Šta je to činilo život pre industrijalizacije, kako su se rukama stvarale potrepštine, koliko je ljubavi i umeća bilo potrebno za izradu zanatskih rukotvorina? Kako se stasavalo od šegrta preko kalfe do majstora? Sistematski pobrojani su prvi zanati G. Milanovca, kako su ratovi uticali na život zanatlija i razvoj zanata, koji esnafi su dominirali, kako se zanat učio, pobrojani su zanati kojih više nema u Gornjem Milanovcu a i oni koji se poslednjim trzajima bore da opstanu. Izložba je dokumentovana obimnom arhivskom građom, predmetima, majstorskim diplomama, od kojih su neke po posebnim narudžbinama rađene za zanatlije Gornjeg Milanovca, i samim tim posvedočile kako je varoš izgledala u punom sjaju pre stradanja u Drugom svetskom ratu. Potomci zanatlija, doživeli su ovu izložbu kao korene koje im niko ne može oduzeti iz porodičnih sećanja i predusretljivo su autorki prenosili porodična sećanja, legende ali pre svega pozajmivali autentičan alat, zanatske proizvode kao i fotografije i dokumenta kojima postavka prelazi okvire ličnih doživljaja i postavlja temelje istraživački uokvirene celine – svojevrsne baze za dalja istraživanja. Izložba je medijski ispraćena (televizija, štampani mediji, radio, internet). Snimljene su dve emisije RTS-a: „Od zlata jabuka“ i „TRAG-Majstorsko pismo“. Izložbu prati reprezentativan katalog, na 119 ilustrovanih strana, formata 21 х 21 cm, koji idejnim rešenjima prkosi svemu viđenom, i čitavu zaokružuje onako kako zanati i zaslužuju – Zdravicom kovaču, Dobrice Erića, na koricama kataloga, u nadi da će zanati kao nematerijalna kulturna baština, opstati bar u nekom novom obliku u svetu industrijalizacije.
Izložba sa pratećom publikacijom „Od abadžije do čarugdžije - razvoj zanata u Gornjem Milanovcu od osnivanja grada do druge polovine XX veka” rezultat je višegodišnjeg istraživanja, prikupljanja, obrade i tumačenja podataka iz istorije grada sa fokusom na istoriju zanatstva. Metodološki široko postavljen, ovaj svojevrsni istraživački i saznajni poduhvat značajno je doprineo bližem upoznavanju sa jednim društvenim fenomenom prezentovanjem izabrane teme kroz postojeće muzejske predmete, kao i kroz potpuno nov muzejski materijal. Radi se o segmentu etnografske muzeologije koji je ovim projektom upotpunjen novim saznanjima, pri čemu se interdisciplinaran pristup pokazao kao nezaobilazan u očuvanju i prezentovanju kulturnog nasleđa. Time je projekat doprineo jačanju veza između kulturnog nasleđa i kulturnog identiteta. Na izložbenim panoima predstavljeno je 19 starih zanata u Gornjem Milanovcu i njihov razvoj kroz istoriju grada, njihove karakteristike, proces učenja, dok je kroz autentične predmete i drugi muzeološki materijal ostvaren poseban oblik komunikacije sa publikom, kroz uživo predstavljanje i evociranje atmosfere jedne davno prošle epohe. Izložba je bogato ilustrovana dokumentarnim i savremenim fotografijama, arhivskim materijalom, posebno se ističu sačuvane majstorske diplome, kalfenska pisma i svedočanstva koja predstavljaju redak i značajan segment nacionalne kulturne baštine koji podleže tumačenjima istorijske, istorijsko-umetničke, etnološke i tehnološke naučne discipline. Izložbu je u periodu od 10 meseci posetilo 3400 posetilaca, kako u matičnoj ustanovi tako i u gostujućim prostorima gde su u toku njenog trajanja održavana autorska stručna vođenja, a obogaćena je i dodatnim sadržajima kao što je emitovanje etnoloških filmova „Kako usud kaže – umetnici u zanatu“ i „Sve, sve ali zanat“. Edukativna komponenta projekta, putem sprovođenja radionica sa adekvatnom radnom sveskom „Stari zanati“, ostvarena je u interaktivnom duhu, pri čemu su posetioci svih starosnih grupa upotpunili individualno i kolektivno spoznavanje zaboravljene prošlosti.
Aktivnosti
Svečano otvaranje izložbe „Od abadžije do čarugdžije“ 15. aprila 2024. godine povodom 30 godina od osnivanja Muzeja rudničko-takovskog kraja. Izložbu je otvorio predsednik opš&ne Gornji Milanovac uz prisustvo brojnih sugradjana, kao i potomaka nekadašnjih zanatlija.
Deo postavke izložbe „Od abadžije do čarugdžije“ na kojem su prikazani panoi, firme i alati obućarskog i opančarskog zanata. Opančarski zanat, tokom 19. veka nazivan i čarugdžijskim, bio je jedan od razvijenijih zanata u milanovačkoj opštini, sa najvećim brojem radnji i majstora.
Centralni deo postavke koji je posvećen abadžijskom zanatu, koji je pored opančarskog (čarugdžijskog) imao najviše majstora i radnji sve do Drugog svetskog rata.
Potomci nekadašnjih zanatlija na otvaranju izložbe.
Tokom proleća 2024. česti gosti su bili predškolci koji su učestvovali na prigodnim radionicama, učenici iz osnovnih škola i srednjoškolci. U okviru izložbe mogli su da pogledaju i video zapise snimljene tokom terenskih istraživanja - milanovačke zanatlije u toku rada u svojim radionicama (kovač, vunovlačar, bombondžija).
Izložba „Od abadžije do čarugdžije“ je od septembra do decembra 2024. godine gostovala na Rudniku, u Pranjanima i Vraćevšnici. Ideja je bila da se deci sa seoskog područja omogući da čuju priču i da se kroz fotografije, građu, predmete, kalfenska i majstorska pisma i diplome poznatih milanovačkih zanatlija upoznaju sa zanatima koji više ne postoje, ali i nekima koji su i danas prisutni .
Tokom otvaranja izložbe na seoskim područjima upriličene su i odgovarajuće aktivnosti kao nastavak edukativne saradnje. Đaci starijih razreda gledali su etnološke filmove koji su tokom 2019. i 2020. godine snimljene na teritoriji opština Čačak i Gornji Milanovac, dok su mlađi razredi sa kustosom pedagogom Irenom Đorđević učestvovali u radionici na kojoj su dobili radne sveske „Stari zanati“ gde su rešavali ukrštenice, lavirinte, zagonetke na osnovu onoga što su čuli i videli prilikom otvaranja izložbe.
Nakon obilaska opštine izložba je u Muzejskoj zbirci Narodnog univerziteta Trstenik započela gostovanje van teritorije opštine Gornji Milanovac. U periodu od 4. februara do 4. marta izložbu su posetili građani Trstenika, ali u više navrata i učenici škola iz tog mesta. Naredno gostovanje izložbe zakazano je za april mesec u Muzeju Stare Hercegovine u Foči.
_0_28787400%201742197250.jpg)
PDF kataloga „Od abadžije do čarugdžije: zanati u Gornjem Milanovcu od osnivanja grada do druge polovine XX veka“. Prati razvoj zanata kroz priču o nastajanju i razvijanju samog grada. Kroz posebne priče predstavljeno je devetnaest zanata koji su u obrađenom periodu bili prisutni na teritoriji milanovačke opštine. Dat je prikaz kako su se kroz različite periode razvijali i menjali zanati, kako su bili organizovani ( od Esnafkog uređenja, preko Udruženja zanatlija, do osnivanja Zanatskih zadruga), kako je izgledao put od šegrta do majstora... Katalog predstavlja važno štivo za buduća istraživanja ove teme. Na koricama kataloga se nalazi „Zdravica kovaču“ pesnika Dobrice Erića, Centralni deo korica zauzima ilustracija preuzeta sa diplome Zanatlijskog fonda. Pored simbola zanata, na njima su prikazane i tri značajne zgrade u Gornjem Milanovcu – zgrada Zanatlijskog doma, Crkva sv. Trojice i Gimnazije
U prilogu se nalaze linkovi različitih medijskih sadržaja koji svedoče o izložbi, među kojima se mogu izdvojiti emisije „Od zlata jabuka“ 13. maj 2024. i TRAG- Majstorsko pismo, 20. jun 2024. obe prikazane na RTS 1.