ICOM SRBIJA NAGRADA 2024
Od mnogoboštva do hrišćanstva: Rotonda u Stojniku
Tatjana Cvjetićanin
Maja Franković
Adam Crnobrnja
Narodni muzej Srbije
"Od mnogoboštva do hrišćanstva: Rotonda u Stojniku"
Nećete kopati!
Izložba Od mnogoboštva do hrišćanstva: rotonda u Stojniku imala je u fokusu jedinstvenu Stojničku rotondu, jedinu građevinu ovog tipa na prostoru centralnobalkanskih rimskih provincija, koja je bila i paganski hram i hrišćanska crkva. Jedinstvena, po svojoj arhitekturi i po podnim mozaicima sa hrišćanskim zavetnim natpisima iz 4. veka. Imena darodavaca bila su osnov i za prikaz multikulturne slike Kosmaja, prve hrišćanske zajednice na ovom prostoru, te veze sa gradskim centrima u okolini, posebno Singidunumom, rimskim Beogradom. Projektni cilj je bila valorizacija i predstavljanje slojevitog arheološkog rimskog kompleksa na planini Kosmaj, ukazivanje na njegov baštinski značaj, kao i prikazivanje rezultata dugogodišnjeg projekta konzervacije mozaika, u kojem su primenjene savremene metode očuvanja, produženja životnog veka i čitljivosti likovnih predstava. Izložba je koncipirana u tri celine: „Rimski carski rudnici na Kosmaju“, „Rotonda u Stojniku“ i „Arheološko nasleđe Kosmaja“. U prvoj je prikazan arheološki pejzaž planine Kosmaj, ekstenzivna eksploatacija i obrada metala tokom I i II veku, eksploatacija i smrtnost stanovništva, retka svedočanstva objedinjenih svih aspekata rudarstva – od rudarenja do svakodnevnog života stanovništva rudarskih naselja. Centralni deo izložbe bio je fokusiran na arhitekturu rotonde, predstavljenu tlocrtom, i mozaičke celine postavljene u okviru naznačenih prostorija, koji do izložbe nisu bili u celini prezentovani široj publici. Oni predstavljaju svedočanstva o verovanjima heterogene demografske strukture. Rotonda u Stojniku, se može sagledati kao prostor liminalnosti, što je bio jedan od ciljeva izložbe. Skulpturalni prikazi šišarke i slepog miša na kapitelima ukazuju na kontinuirano korišćenje ovog sakralnog prostora, da je Rotonda pre hršćanske bogomolje bila mnogobožački hram. Simboli dovode se u vezu sa podzemnim svetom, pojačavajući pri tome metalurški karakter ovog lokaliteta. U poslednjem segmentu izložbe, pažnja je posvećena prezentaciji metoda korišćenih prilikom konzervatorsih radova, kao i prezentaciji sprovedenih savremenih arheoloških istraživanja i otkrića tokom 2024. godine. Ovaj segment uključivao je i pitanje vrednosti arheološkog nasleđa.
Izložba Od mnogoboštva do hrišćanstva: Rotonda u Stojniku stručni je iskorak u oblasti muzeološke prezentacije arheološkog nasleđa. Posebno se ističe inovativan način prezentovanja arhitektonskih struktura, koji u ovom obliku do sada nisu realizovan u Srbiji. Takođe, uloga konzervacije ne ogleda se samo u primeni savremenih konzervatorskih tehnika – konzervatori su bili ravnopravni u osmišljavanju i implementaciji izložbenog koncepta i izložbenog narativa. Mozaici su polagani in situ unutar prostorija Rotonde, time oživljavajući objekat star skoro dva milenijuma. Inovacija se ogleda u primeni i prezentaciji savremenih dokumentacionih metoda na istraživanju arheoloških lokalita (softverskih alata za 3D modelovanje i animaciju). Na ovaj način je takođe izbegnuto i uobičajeno isticanje samo estetskih vrednosti arheološke građe. Na naučnom planu, projekat je doprineo razumevanju heterogene i multietničke sredine carskih rimskih rudnika na Kosmaju, pri čemu su autori pribegavali upotrebi inovativnog interpretativno dekonstrultivističkog alata – postkolonijalnog teorijskog okvira. Umesto tradicionalnih interpretativnih modela zastupljenih u rimskoj arheologiji u Srbiji, poput romanizacije, autorski tim je kroz ovaj teorijski okvir sagledao, a potom na suptilan način, prikazao populacioni, kulturni i pluraltet verovanja na jednom arheološkom lokalitetu. Postavljeno je i važno pitanje tretmana elemenata arheološkog lokaliteta, poput odluke o izmeštanju mozaika, koja je istovremeno doveao i do “napuštanja” građevine i prepuštanja propadanju. Kulturni i društveni uticaj je moguće sagledati kroz dve ključne komponente. Prva komponenta pokreće pitanje odsustva pravne i fizičke zaštite arheološkog kompleksa Kosmaj, u koju su bili uključeni i posetioci. Druga komponenta, aktivistička, tiče se ekologije: izložba ukazuje na štetne posledice rudarenja i zagađenja prirode koje je i dalje prisutno, približno dva milenijuma od prekida rudarske i metalurške aktivnosti, ali i opasnosti od potencijalnih savremenih rudarskih projekata koji bi za posledicu imali narušavanje prirodne sredine, zdravlja ljudi i nepovratnog uništenja arheološkog nasleđa na Kosmaju.
Aktivnosti
Pozvnica za otvaranje izložbe Od mnogoboštva do hrišćanstva: rotonda i Stojniku, otvorene 5. septembra 2024. godine u Beogardu. Na pozivnici nalazi se crtež Olge Nikoloć, studentkinje arhitekture i učesnice u arheološkim istraživanjima rotonde tokom pedesetih godina XX veka.
Prvi segment izložbe, pod nazivom „Rimski carski rudnici na Kosmaju“, predstvljen je na priloženim fotografijama. Osnovni cilj ovog dela izložbe bilo je upoznavaje publike sa istorijom arheološkog kompleksa Kosmaj i rimskih carskih rudnika, društvenim i kulturnim kontekstom arheoloških lokaliteta.
Na fotografiji prikazana je vitrina sa figurinama načinjenim od terakote, koje predstvljaju različita božanstva poput Izide, Venere i Apisa. Ovi eksponati bili su deo prve celine izložbe koji je činio deo posvećen Rimskim carskim rudnicima. Ovim segmentom takođe je prikazano geografsko rasprostiranje lokaliteta, njihovo pozicioniranje, međusobni odnos i istoriju lokaliteta. Pored religijskih verovanja predstavljeni su bili eksponati koji se dovode u vezu sa ekstrakcijom metala i zagrobnim životom.
Na priloženoj fotografiji prikazan je rekonstruisan tlocrt Stojničke Rotonde, kojim su autori izložbe uspeli da ožive dve hiljade godina star skaralni objekat. Unutar rekonstruisanog objekta položeni su mozaički tepisi, u in situ položaju, pre nastupanja dislokacije. Time je po prvi put, široj javnosti predstavljen celokupan korpust mozaika, pronađenih na Kosmaju. Pored mozaika izlagani su bili i arhitektonski elementi u vidu kapitela stubova, na kojima su bili otkriveni motivi koji se povezuju sa mnogobožačkim seton verovanja – u vidu predstave slepog miša i šišarke; ali i mermerna tranzena, čiji su izgled istraživači rekonstruisali za potrebe ove izložbe.
Integralni deo procesa planiranja i realizacije izložbe predstavlja konzervacija. Tim konzervatora primenio je savremene metode konzervacije s ciljem očuvanja i produžetka života mozaika, te je nakon konzervatorskih radova, koji su prikazani na priloženoj fotografiji, pristupio njegovog restauraciji.
Restauratorskim radovima priložničkog mozaika omogućeno je spajanje različitih, fragmetovanih manjih mozaika, koji su po prvi put nakon sprovedenih zaštitnih mera, izlagani unutar jednog izložbenog prostora. Na fotografiji nalaze se konzervatori Narodnog muzeja Srbije i nekadašnjeg Centralnog instituta za konzervaciju) kako spajaju konzervirane različite delove zavetničkog mozaika dobijaći pri tome jednu jedinstvenu celinu. Ovaj mozaički tepih predstavlja najraskošniji mozaik otrkiven u Rotondi i predstavlja retko otkriće, ako ne i jedinstveno na prostoru Srbije i centralnobalkanskih rimskih provincija. Na ovom mozaiku nalaze se heksagonalna polja i prisutna su imena Zinobija i sirijca Malka. Pored imena darodavaca sačuvani su floralni prikazi, Solomonov čvor i zoomorfni motivi – riba i patka.
Priložena animacija predstavlja 3D model modelovanog meremernog kapitela pronađenog prilikom arheoloških istraživanja Rotonde u Stojniku. Drugi prikaz predstavlja 3D model dela zida Rotonde u Stojniku. Ovaj savremeni način dokumentaovanja kulturnih dobara i arheoloških lokaliteta, bio je predstavljen široj publici sa ciljem upoznavanja šire javnosti sa novim dokuemtacionim metodama, ali i svaremenim rezultatma arheoloških istraživanja.
Prikazom je predstavljen jedan fragment implementiranih edukativnih aktivnosti. Konkretan primer edukativnog, pratećeg sadržaja izložbe, koorganizovao je Narodni muzej Srbije u saradnji sa Filozofskim fakultetom. Stručno vođenje autorke izložbe dr Tatjane Cvjetićanin kroz izložbu bilo je namenjeno studentima arheologije Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Organizovana su brojna druga autorska i stručna vođenja. Pored navedenog, relizovane su radionice za odrasle i decu, ali i premijerno prikazivanje filma "ArheologIja".
Izložba je posedovala i interaktivni karakter. Nakon informativnog panoa sa informacijama o izostanku pravne i fizičke zaštite arheološkog kompleksa Kosmaj i opasnosti od posledica posedovanja ovog statusa, postavljena je bela tabla sa natpisom “Zašto je za tebe kulturno nasleđe važno?”. Odgovori posetilaca su beleženi i dokumentovani.
Naslovna strana kataloga izložbe "Od mnogoboštva do hrišćanstva: Rotonda u Stojniku" objedinjeni su i deskriptivno materijalizovani izagani podaci i artefakti, predstavljeni široj javnosti na koncizan i ilustrativan način.