ICOM SRBIJA NAGRADA 2024
Putovanje kroz vreme
Arpad Papp
Gradski muzej Subotica
Cilj stalne etnološke postavke je prikaz materijalne i nematerijalne baštine Subotice i regiona. Subotica je od pamtiveka višenacionalna i višekonfesionalna sredina, što čini ne samo svakodnevni život, nego i praznike specifičnim, a ujedno i izuzetno tolerantnim. Prikazivanje ove višenacionalne sredine samim tim predstavlja pravi izazov za muzeologe: tragali smo za zajedničkim imeniteljem života različitih etničkih grupa i konfesija, a pored toga i za određene karakteristike ovih entiteta, kako bi one bile prepoznatljive i uočljive. Zato smo se u jednoj od četiri prostorija fokusirali na ključne momente vezane za sakralne i profane praznike različitih nacionalnosti i veroispovesti, na prikaz i svečane praznične trpeze i odevnih predmeta različitih etničkih zajednica. U cilju predstavljanja ekonomsko-društvene dimenzije razvoja je prikazano zanatstvo i samim tim i ekonomski aspekti razvoja grada kao tržišnog mesta: zanati i njihovi alati, pijaca, kafana, apoteka kao segmenti građanske Subotice, a paralelno je predstavljen svakodnevni, tradicionalni, porodični život sa posebnim osvrtom na tadašnji svet žena, dečiji svet i svet muškaraca. Jedan deo je posvećen „muškom i ženskom“ sećanju. Razlike i sličnosti pojedinih pojava su prikazane u okviru mobilijara originalne apoteke, odnosno detaljima etnomedicine: ove dve krajnosti specijalnog znanja nam ukazuju međusobnu povezanost zvaničnog i “nezvaničnog” narodnog znanja, a ujedno nam ukazuju na istovremenu primenu višemilenijumskih iskustava. Poseban deo je posvećen putovanjima i školstvu, kao važnim elementima života u gradu. Sama izložba se koristi metodama i zapažanjima novih trendova neuro-muzeologije, ali sa jednim ograničavajućim elementom: pošto ne raspolažemo sa dovoljno prostora za podelu na levi i desni deo izložbe u cilju aktivizacije desne i leve strane mozga, prostorno rešenje je izrađeno koristeći se sa vertikalnom respodelom vitrina: cilj in situ instaliranih grupa predmeta je prikaz strukturalne i funkcionalne raspodele našeg razmišljanja. Multimedijalni deo izložbe predstavljaju tableti sa kvizovima znanja za sve uzraste. Izložbu prati vodič i katalog na četiri jezika.
Stalna etnološka izložba „Putovanje kroz vreme“ Gradskog muzeja u Subotici nas vodi kroz društveno-ekonomski razvoj grada, naglašavajući specifičnosti etničkih zajednica i zajedničke osobine istih pomoću antropološkog i folklorističkog pristupa materijalu. Vodimo se sloganom: “ Ceni specifično – traži zajedničko”.
Stalna etnološka izložba stavlja veliki akcenat na spektakularnost, što smo postigli pomoću starih fotografija velikih dimenzija, sa čime mamimo posetioca da stupi u svet neobičnih dimenzija: nakon prvog koraka on stiže do vitrina, gde su mu na dohvat ruke i predmeti i nove tekstualne informacije. I pored činjenice da se etnologija i izložbe etnološkog karaktera baziraju na pojmove nastanka nacija i nacionalizma, jedan od mogućih šema realizacije izložbe u višenacionalnoj i višereligijskom okruženju je tumačenje pojava vođeno drugim principima: da bi izašli u susret izazovu vremena, koristili smo se temama iz ekonomske i društvene etnologije, odnosno pojmovima iz folkloristike i kulturalne antropologije, kao što je razvoj od mesta za vašare do trgovačkog centra-grada, čvorišta komunikacije, odnosno temama iz duhovnog života, kao praznici (profani i sakralni), znatiželja, sećanje (muško i žensko), detinjstvo, polna segregacija. Klasteri stvoreni na ovaj način nam govore drugu priču od dosadašnjih “klasičnih” prikaza grupe izloženih predmeta, jer podstiču na drugačiji način razmišljanja: to smo nazvali “asocijativnom muzeologijom”, koja sa bazira na “novu intenciju ideja i opažanja”, a ne samo na gledanje izloženih predmeta. Pri tom smo koristili one predmete, koje su nam bili na raspolaganju, a samim tim i bili karakteristični za naš region. Grupe predmeta se mogu analizirati i kao dijahrone varijante i kao varijante sa naglašenim etničkim karakterom. Pošto su ovako koncipirane “serije i varijante” u donjim vitrinama, u visini očiju odraslog čoveka su smeštene celine koncipirane po principu in situ: od ovog koncepta smo odstupili samo u slučaju dečijeg sveta i maketa, kada smo o vizuri razmišljali sa glavom deteta i smestili predmete u visini njihovih očiju. Izložbu prati katalog predmeta i prateći vodić na četiri jezika (srpski, hrvatski, mađarski i engleski), a povratnu sponu čini kviz za svaki uzrast baziran na izložbu i vodić.
Aktivnosti
Tragom esnafa Zanatlije okupljene u esnafe su faktori urbanog razvoja koliko i tržište na kojem su prodavali svoju robu. Da bi zaštitili sopstvene proizvode, interese tržišta, ljudi sličnih zanimanja su se udruživala u interesne grupe: esnafski propisi su ih štitili od „nestručnjaka/fušer-majstora“ koji su ugrožavali cenu i vrednost proizvoda zanatlija iz esnafa. U esnafskom sanduku su bile sve vrednosti esnafa: esnafski novac (koji se mogao koristiti, na primer, za pomoć porodici, udovici i siročadi preminulog člana esnafa), cehovsko pismo-statut i licenca esnafa, zastava ceha, ceho vska tabla. Dok su esnafski sanduk, cehovska tabla i cehovski bokal bili važni unutar organizacije, esnafska zastava je imala simbolično značenje prema ostalim stanovnicima naselja: članovi esnafa su marširali pod zastavom povodom crkvenih praznika (proštenja, povorke).
https://www.youtube.com/watch?v=SUz-VScTspw&ab_channel=GradskiMuzejSubotica
Komunikacijska čvorišta – Kafane i krčme Kafana je prvobitno bila ugostiteljska jedinica specijalizovana za konzumaciju kafe. Navika ispijanja kafe se proširila Evropom u 17. veku. Na prekretnici 19-20. veka Subotica se mogla pohvaliti sa pet kafana u glavnoj ulici ili veoma blizu nje, ali je u nekim godinama i više od 250 registrovanih mesta služilo piće. Subotica je građena delom na pesku, a delom na zemlji crnici, ujedno se nalazi na granici tri evropska regiona pića, regiona piva, vina i rakije. Broj krčmi je iznenađujuće velik: 1862. godine posle Svih svetih hteo da popije piće, imao je priliku da to učini na ukupno 399 mesta, Da bi pokrio svoje troškove, grad Subotica je u godinama oko nagodbe (1867) značajan deo okolnog peska iz svog vlasništva prodao svojim građanima. Stvorilo se opšte uverenje da nije ni pravi subotičanin ko nema bar jedan hektar vinograda.
https://www.youtube.com/watch?v=SSX5Hyq7AOY&ab_channel=GradskiMuzejSubotica
Papuče i papučari U 19. veku su papuče bile gotovo univerzalna obuća žena koja je nošena u svečanim i svakodnevnim prilikama, odnosno muška svakodnevna obuća. U međuratnom periodu je u Subotici radilo pedesetak majstora, a njihova roba je sve do šezdesetih godina prošlog veka bila važan element ovdašnje bunjevačke odeće, koju su oni nosili tokom šetnje gradom posle nedeljne mise.
https://www.youtube.com/watch?v=XxAK2EPjuX0&ab_channel=GradskiMuzejSubotica
Pijace, vašari Pijace su mesta gde su seljani koji se bave poljoprivredom prodavali svoje proizvode i kupovali proizvode gradskog stanovništva koji se bavi industrijskim zanimanjima. Stanovništvo pijačnih okruga je ciljano proizvodio za tržište. U slučaju većih gradova je došlo do diferencijacije unutar različitih pijačnih okruga. Vašar se održavao na mestima koja su se po svom geografskom položaju, ukrštanju geografskih predela, raskrsnici puteva (vodenih i kopnenih) i po svojoj administrativnoj prirodi i položaja centra moći izdvajala iz okoline. Vašari se mogu deliti na dve veće vrste: stočni vašari i vašari zanatlijskih proizvoda (vašari robe). U većini vašara su se prodavali i poljoprivredni proizvodi; ovi vašari su bili vezani za stočne vašare. Bili su određeni dani ili periodi, kao i mesto održavanja vašara: zato nalazimo unutar naselja nazive poput Vašarišta, Žitnog trga ili Stočnog trga.
Silberlajtnerova apoteka Apoteka Mađarska kruna (Magyar Korona) je otvorena 1780. godine u ulici Uri (danas Cara Dušana) kao prva apoteka u Subotici. Ferenc Silberlajtner (Silberleitner Ferenc) je, pre nego što je kupio apoteku u Subotici 1857 godine, posle studentskih godina u Pešti, proveo nekoliko godina u više evropskih gradova. U narednoj godini će u potpunosti obnoviti inače oronulu apoteku. Kao osoba otvorena za inovacije, Silberlajtner je 1901. godine postao vlasnik prvog subotičkog automobila.
https://www.youtube.com/watch?v=cZC_sKMI8ks&ab_channel=GradskiMuzejSubotica
Etnomedicina - skarifikacija, venesekcija Narodna medicina sadrži empirička znanja o bolestima i postupke i uputstva neophodne za lečenje, ali nije ni bez raznih verovanja i iracionalnih načina lečenja: natprirodna bića, mitološka stvorenja, ljudi koji bacaju čini su vrlo često uzročnici bolesti. Stoga, način lečenja često nije racionalno povezan sa uzrokom bolesti, ili se zaklinje u raniji način lečenja koji je korišćen u zvaničnoj medicini pre više vekova. Skarifikacija je klasična metoda tradicionalne narodne medicine. Prema Hipokratovom učenju, tokom skarifikacije se „loša krv” skuplja u ventuzama, čime se uspostavlja ravnoteža telesnih tečnosti, a ujedno i čitavog tela. Suština procedure je da se posebnim postupkom stvara vakuum u posudi nalik čaši, koji se postavlja na bolnu ili tretiranu površinu.
Nepoznati poznanik_ Oskar Vojnich Vojnić Oskar (Bajša, 18. maj 1864. – Port Said, Egipat, 18. maj 1914.): je bio zemljoposednik, putnik, putopisac. Finansijske prilike su mu omogućile da nekoliko puta proputuje oko sveta, a na putovanjima je proučavao konfiguraciju priobalja, posebno vulkanske uticaje. Tokom svojih putovanja rado posećuje lokalne muzeje, što ga najverovatnije i podstiče na odluku da pokloni predmete etnografskoj zbirci Narodnog muzeja u Budimpešti, ali u isto vreme razmišlja i o ideji osnivanja jednog lokalnog muzeja u Subotici. Oskar Vojnić je svoja putovanja opisivao u knjigama, feljtonima i člancima.
Svadba Svadba je najvažniji niz događaja u običajnom krugu braka, u okviru kojeg se obavljaju formalnosti koje propisuje crkva i – od 1895. godine – država: venčanje i građanski brak, kao i predaja neveste mladoženji (predaja mlade), primanje neveste u mladoženjinu porodicu (primanje mlade), prva bračna noć (polaganje mlade) i, nakon svega ovoga, formalno izražavanje neveste koja postaje supruga (presvlačenje, nameštanje punđe). Pored ovih, rešavaju se i stvari materijalne prirode u vezi sa brakom: predaja i primanje miraza (isporuka miraza) i poseta nevestinih svatova radi provere u stanje nove neveste.
https://www.youtube.com/watch?v=Oi4w-RIk-i4&ab_channel=GradskiMuzejSubotica
Trukovanje, šlingovanje, zlatan vez Zlatovez, ili vez od drugog plemenitog metala je bila popularna moda srednjovekovnog i novog veka, posebno za crkvenu i vladarsku odeću, Upotreba zlatoveza se Evropom širila prvenstveno posredstvom slovenskog stanovništva. Na teritoriji Vojvodine je zlatovez imao karakteristike barokne umetnosti, a svoje zlatno doba je doživljavao u period između 1880–1920 godine.
Dečije igre Dečije igre su u neposrednoj vezi s kulturom jedne zajednice. U dečijim se igrama odražavaju vrednosti i norme zajednice, iako je u nekim slučajevima često u prikrivenoj formi. Prema funkciji i načinu nastanka dečije narodne igre drugačije su od ostalih igara, koje prema gore navedenom imaju poseban značaj: one su se oblikovale prema zakonitostima nastanka drugih kolektivnih folklornih tvorevina, te nemaju autora. Uobičajeno je da se pod tradicionalnim igrama uglavnom podrazumevaju igre na selu, koje se prenose sa generacije na generaciju. Razvojem urbane kulture narodne dečje igre nisu nestale, već su se integrisale u urbanu sredinu.
https://www.youtube.com/watch?v=_GZG7E1oNs0&t=28s&ab_channel=GradskiMuzejSubotica