ICOM SRBIJA NAGRADA 2024
Vladimir R. Petković, utemeljitelj struke i nauke
Dubravka Preradović
Srpska akademija nauka i umetnosti
Narodni muzej Srbije
"Talasi vremena kao i talasi okeana ne poznaju granice" reči su koje je Petković izgovorio na svom prvom predavanju (1909) i one su izabrane za geslo izložbe, jer је Petković bio taj koji je prešao tu nevidljivu granicu epohe, nevidljivi meridijan, nakon čega više ništa nije bilo kao pre.
Srpska akademija nauka i umetnosti proglasila je 2024. godinom Vladimira R. Petkovića (1874–1956), istoričara umetnosti i arheologa, povodom sto pedeset godina od njegovog rođenja. Petković je deveti akademik kojem je SANU posvetio godinu i proslava takvoj jubileja podrazumeva niz aktivnosti. Pored izložbe i prateće publikacije na srpskom i engleskom jeziku, organizuje se naučni skup i piše tematska monografija „Život, delo, vreme“. Izložbu su zajednički priredile SANU i Narodni muzej Srbije, dve za Petkovića najznačajnije institucije, u čijim je povesnicama ostavio neizbrisiv trag. Autorstvo izložbe i uređenje svih napred pomenutih publikacija povereno je dr Dubravki Preradović, višem kustosu i naučnom saradniku Balkanološkog instituta SANU. Za razliku od akademika kojima su prethodno bile posvećivane izložbe u Galeriji SANU (Jovan Cvijić, Mihailo Petović–Alas, Jovan Dučić, Stojan Novaković itd.) Petković nije bio poznat široj publici, a njegov rad je i u stručnim krugovima pomalo zaboravljen. Naime, njegov život i rad nisu nikada bili predmetom istraživanja. Otuda je rad na ovom projektu nosio posebne izazove, budući da je za kratko vreme bilo potrebno istražiti Petkovićeveve cursus honorum i cursus studiorum i prezentovati ih publici, kako kroz izložbu tako i u pratećoj publikaciji. Eksponati za izložbu su pronađeni u osam institucija i jednoj privatnoj kolekciji što je sve zajedno omogućilo konzistentnan muzeografski diskurs izložbene postavke. Izložbu je za dva ipo meseca videlo 19 990 posetilaca. Prilozi tima stručnjaka kojima je poveren rad na publikaciji koja prati izložbu u velikoj meri su osvetlili mnogostrukost ličnosti ovog neumornog pregalnika i njegov pionirski rad na postavljanju solidnih temelja struke i nauke. Učinjen je poseban napor da se elementi dizajna publikacije inkorporiraju u postavku izložbe i time maksimalno doprinese stvaranju jedinstvene celine svih elemanata projekta. Tokom trajanja izložbe organizovan je naučni skup, što je bila prilika da se određene teme koje se tiču Petkovićeve naučne zaostavštine dodatno istraže.
Mada su početna znanja o Petkovićevom životu i radu bila izuzetno skromna, istraživanja podstaknuta njegovim jubilejom iznedrila su mnogo novih, ponekad iznenađujućih, podataka. Zahvaljući obimnim arhivskim istraživanjama bilo je moguće napisati prvu biografsku studiju o Petkoviću, a njegov doprinos razvoju više naučnih i stručnih disciplina u domaćoj sredini u značajnoj meri proširiti i staviti u odgovarajući kontekst. Tokom svog trajanja izložba je izazvala značajnu pažnju publike, a u stručnim krugovima je ponukala preispitivanje Petkovićevog doprinosa struci i nauci. Smeštanjem Petkovića u fokus istraživanja otvaraju se pitanja o počecima istorije umetnosti, posebno medievistike, u domaćoj sredini, kao i pitanja istorije više institucija (Narodnog muzeja Srbije, Arheološkog instituta) na čije je funkcionisanje Petkovićev angažman presudno uticao, uključujući i to da je bio prvi direktor Muzeja koji je na mesta konzervatora i kustosa zaposlio žene. Karakteristika ove izložbe jeste to da većina eksponata do poslednjih istraživanja nije bila poznata - npr. mapa akvarela Branka Tanazevića, akvareli Svetislava Strale itd. Stoga je izložba bila prilika da se oni prvi put prezentuju publici. Bila je to i jedinstvena prilika da se određene celine dokumenata objedine budući da se Petkovićeva zaostavština čuva na dva mesta – u Narodnom muzeju Srbije i u Muzeju grada Beograda. Na izložbi je bilo moguže videti predmete iz Stoba koji se inače ne izlažu, pre svih fragilni deo fresko-sokla iz episkopske bazilike. Konačno, pored prikaza rezultata Petkovićevih istraživanja, posetiocima se pokušala pružiti i slika o Petkovićevoj ličnosti, što nije česta pojava na izložbama ovakvog tipa. Rad na ovom projektu je pokazao i to koliko je važna saradnja između bivšeg i aktuelnog kustosa jedne muzejske zbirke. Naime, autorka izložbe je bila prva kustoskinja kolekcije dokumenata o srednjovekovnim spomenicima NMS, a na tom mestu je danas Jelena Premović. Bez njihove plodne saradnje rad na ovom projektu i njegovi rezultati izgledali bi potpuno drugačije.
Aktivnosti
Koncept izložbe: Imajući u vidu dve datosti - činjenicu da publika ima vrlo skromna znanja o Vladimiru R. Petkoviću i plan Galerije SANU izložba je podeljena u tri dela, prvi biografski (ulazna prostorija), drugi koji je posvećen najznačajnijim rezultatima Petkovićevog rada (pet sala) te konačno treći u kojem su predstavljene, do ove izložbe, potpuno nepoznate strane Petkovićeve ličnosti (jedna sala). Takvim konceptom, javnost je dobila priliku da se upozna sa životnim putem Vladimira R. Petkovića, njegovim delima koja su svako na svoj način označili svojevrsnu prekretnicu u naučnom istraživanju, a da pri tom nije zanemarena ni njegova ličnost o kojoj je poznat tek poneki detalj. Karakteristika ove izložbe jeste to što su gotovo svi eksponati bili potpuno nepoznati i što su ovom prilikom prvi put izloženi. Dizajnerka izložbe arh. Ozariji Marković je doprinela tome da se navedeni koncept materijalizuje na savremen, inovativan i za publiku prijemčiv način.
Biografija: U ulaznoj sali je veštom kombinacijom eksponata i biografskih podataka napravljen svojevrsni tajmlajn, sa pažljivo izabranom količinom podataka kako bi se izbegla prenatrpanost informacijama neretka na izložbama dokumentarnog karaktera. Istaknute tačke njegove biografije neraskidivo su isprepleteni sa društveno političkim kretanjima, čime kroz život Vladimira R. Petkovića istovremeno pratimo srpsku istoriju jedne turbulentne epohe. Monumentalne stupci u ovom prostoru iskorišćeni tako što su postali nosioci pet Petkovićevih najznačajnijih profesionalnih uloga i funkcija: čuvara Narodnog muzeja, profesora Univerziteta, urednika Starinara, akademika i upravnika Arheološkog instituta. Izolovani zid u centru prostorije je, sa jedne strane, posao nosiocem uvodne didaskalije i jedinog poznatog Petkovićevog portreta, a sa druge njegove strane su pod naslovom „Zid slave i časti“ izložni ukazi o dobijenim počastima i diplomama čime je publici omogućeno da mapira institucije relevantne za struku, u zemlji i u inostranstvu, i da se upozna sa epohom internacionalizacije naučnih istraživanja.
Žiča i Dečani: Žiča je bila prvi spomenik koji je Petković istraživao i kojem je posvetio svoje prve naučne studije za koje je rečeno da predstavljaju prvu modernu naučnu monografiju jednog srednjovekovnog spomenika. Dok se Žiča nalazi na početku njegovih naučnih bdenja, Dečani su delo poznih godina naučnika koji je bremenit iskustvom i znanjem. U izložbenim salama posvećenim ovim dvema ključnim tačkama Petkovićeve naučne karijere namera je bila da se pokažu izazovi terenskih istraživanja, metodologija njegovog rada na snimanju i izučavanju srednjovekovnih spomenika, na njihovoj zaštiti kao i na prezentaciji, pre svega kroz publikovanje prvih naučnih studija u domaćoj sredini. Bila je to prilika da se prikaže i njegova saradnja sa fotografima, slikarima, arhitektama… Kao poseban kuriozitet ove izložbe jeste to što su prilikom istraživanja pronađeni i identifikovani akvareli i crteži živopisa i ornamenata srednjovekovnih crkava Branka Tanazevića, Svetislava Strale i Paška Vučetića koji su ovim prilikom prvi put izloženi.
„Srpski spomenici“: „Srpski spomenici“ je naziv edicije koju je 1922. osnovao Petković. U okviru te edicije je do 1934. objavljeno pet monografija i dva albuma slikarstva srednjovekovnih spomenika. Srećna okolnost bila je ta što je 1923. Mihajlo Pupin pri Narodnom muzeju osnovao Fond čijim sredstvima su se ta izdanja finansirala. Drugi važan rezultat intenzivnih višedecenijskih istraživanja spomenika na terenu jeste kolekcija snimaka na staklenim pločama. U ovoj sali su izložena sva izdanja edicije “Srpski spomenici“, portret Mihaila Pupina (Paja Jovanović) koji je ovaj naučnik poklonio Narodnom muzeju u trenutku osnivanja svog Fonda. Izložena je i jedna namenski napravljena svetlosna instalacija sa višestruko uvećanim snimcima srednjovekovnih crkava. Njen cilj jeste da snimke na staklenim pločama koje nije bilo moguće izložiti (zbog fragilnosti) ipak dočara publici. Bio je to i način da se unese svetlost u prostor budući da je nedavnim promenama enterijera ukinut ulazak prirodne svetlosti u centralne sale Galerije.
Arheološka iskopavanja: „Zahvaljujući njegovoj širini shvatanja, u našoj sredini od tada se radi u velikom stilu, sa kolosecima, vagonetima, sa većim brojem radnika, stručnjaka, arhitekata, geometara, a vodi se računa i o konzervaciji iskopina. Od tada se prihvata naučni metod sistematskih iskopavanja uopšte.ˮ Petković je dugi niz godina rukovodio iskopavanjima Caričinog grada (1912, 1936-1940), lokaliteta za koji je nakon prve kampanje istraživanja pretpostavio da je Justinijana Prima, zadužbina vizantijskog cara Justinijana I, što je za to vreme bila smela hipoteza. Iskopavanjima antičkog grada Stoba rukovodio je od 1928. do 1934. Zahvaljujući tim iskopavanjima NMS čuva u svojim zbirkama značajne nalaze sa ovih lokaliteta. Za izložbu su izabrani oni ređe ili nikada izlagani i minimalnim sredstvima se pokušao prikazati značaj i osnovne karakteristike tih lokalita. Tako su kapitel sa carskim monogramom i dva krsta pokazali suštinu Caričinog grada, da je carska zadužbina i da je episkopsko sedište, a mermerni kapiteli raskoš Stoba.
U poslednjoj sali izložbe su prikazani do izložbe nepoznati segmenti Petkovićeve ličnosti – to da je pisao i objavljivao stihove, da je dvaput bio član žirija za izvor mis Jugoslavije, na čijem čelu je bio Branislav Nušić, kao i da je bio aktivan u društvenom životu prestonice te da se nije libio da svoje znanje podeli sa širom publikom, bilo na javnim predavanjima bilo na tada potpuno novom mediju – radiju. Za potrebe izložbe je snimljen film, koji je deo postavke ove, poslednje, sale izložbe. Autor filma je Novica Babović. Film je viđen kako mogućnost da se prikažu dve za Petkovića posebno važne srednjovekovne zadužbine o kojima je napisao svoje prve monografije – Studenica i Ravanica, a pre svega kao mogućnost da se kroz glas naratora (Bojan Žirović) kroz stihove i odlomke iz knjiga, publici približe Petkovićeva lična poetika i način na koji je promišljao prošlost a posebno srpsku srednjovekovnu
Film
Publikacija na srpskom i engleskom jeziku: Izložbu prati publikacija koja je osmišljena kao tematska monografija o Vladimiru R. Petkoviću, grupe autora. Publikaciju je uredila D. Preradović koja je napisala i najveći broj priloga, a pored nje autori poglavlja su Jelena Premović, viši kustos Narodnog muzeja Srbije, i arheolozi sa Arheološkog instituta akademici Vujadin Ivanišević i Vesna Bikić, Ivan Bugarski, viši naučni saradnik i Milan Milovanović, istraživač saradnik. Publikacija je osmišljena tako da prati postavku izložbe i vanredno je ilustrovana. U njoj su predstavljeni rezultati obimnih prvenstveno arhivskih istraživanja zahvaljujući kojima su na svetlo dana izneti i kontekstualizovani novi i do sada nepoznati podaci o životu i radu Vladimiru R. Petkoviću čime je u značajnoj meri upotpunjena slika o čoveku stoji na početku brojnih pionirskih poduhvata u domaćoj sredini. Ova publikacija je objavljena na srpskom i na engleskom jeziku.
Medijacija: Tokom trajanja izložbe urađen je veći broj stručnih (za studente različitih studijskih grupa i godina Filozofskog i Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu), kao i javnih, autorskih, vođenja kroz izložbu. Autorska vođenja kroz izložbu bila su prilika, da se pored bližeg upoznavanja sa Petkovićevim životom i radom, prikaže posao koji se dešavao „iza kulisa“ izložbe. Stoga su gosti autorke na tim vođenjima bili dizajnerka izložbe, autor filma, kao i kustos izložbe iz Narodnog muzeja Srbije što je publici približilo faze i proces rada na pripremi izložbe, odnosno pokazalo neophodnog timskog rada na ovakvom projektu. Izložbu je, tokom dva i po meseca koliko je trajala, videlo 19 990 posetilaca. Osim toga, autorka je imala prilike da o izložbi detaljnije govori u više radijskih emisija. Konačno, dnevni list Politika uvrstio je izložbu o Vladimiru R. Petkoviću u deset najuspešnijih izložbi u 2024. godini.
https://www.slovoljubve.com/cir/Newsview.asp?ID=44920
Naučni skup: To što je SANU 2024. proglasio godinom Vladimira R. Petkovića značilo je da pored izložbe i publikacije koja prati izložbu trebalo prirediti i naučni skup njemu posvećen kao i tematsku monografiju "Život, delo, vreme". Odlučeno je da se skup organizuje po pozivu i organizacija skupa je prepuštena dr Dubravki Preradović. Naučni skup, održan u SANU (29. novembra 2024) viđen je kao svojevrsna prilika da se na njemu obrade teme koje nije bilo moguće obuhvatiti izložbom, a nije im na uzložbi ni bilo mesto. Budući da je reč o skupu na koji su pozvani eminentni stručnjaci različitih generacija, istoričari umetnosti, muzeolozi, arheolozi, filolozi, njihovim saopštenjima su osvetljene i valorizovane različite oblasti Petkovićevih delatnosti i njihovi rezultati. Publikacijom njihovih saopštenja, kao i tematskom monografijom u Petkoviću koje će biti objavljene tokom 2025. u značajnoj meri će biti proširena znanja o Vladimiru R. Petkoviću i vremenu u kojem je delao.
Lično iskustvo: Rad na izložbi Vladimir R. Petković, utemeljitelj struje i nauke bio je svojevrsni profesionalni i lični izazov te ga stoga delim sa žirijem. Naime, odluka o tome da će 2024. biti godina posvećena Vladimiru R. Petkoviću doneta je krajem 2023., a meni je saopštena 28. decembra. Koliko god da je u pitanju velika čast, rad na ovom projektu bio je za mene najveći profesionalni izazov u dosadašnjoj karijeri. Naime, Vladimir R. Petković je posredno bio delom mojih istraživanja koja su se ticala samo jednog segmenta njegovih delatnosti, istraživanja srednjovekovnih spomenika i to prvenstveno terenskih istraživanja o čemu sam i objavila knjigu "U ime nauke i domovine" koja je bila nominovana za nagradu NK ICOM-a Srbije 2024. Bilo je, naime, potrebno, da za period kraći od devet meseci, pored svih unapred preuzetih obaveza, uradim sva istraživanja, osmislim izložbu, priredim publikaciju i organizujem naučni skup što doživljavam kao svojevrsni podvig.